Józef Brandt,Wyjazd Marysieńki z Wilanowa

Wyjazd Marysieńki z Wilanowa, namalowany przez Józefa Brandta w Monachium około 1897 roku, należy do najbardziej widowiskowych płócien w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach. Przedstawia paradny orszak królowej Marysieńki Sobieskiej, wyruszający zimą sprzed pałacu w Wilanowie.

Otulona w futra Marysieńka i jej służka siedzą w saniach zaprzężonych w parę karych koni, przystrojonych w złote, nabijane guzami czapraki, z paradnymi piórami na głowach. Z lewej strony sań podąża husarz na karym koniu, z biało-czerwonym proporcem w prawej dłoni, dalej przedstawiona została straż królewska i słudzy. Blisko krawędzi obrazu Brandt namalował postać biegnącego błazna z lutnią u boku, ubranego w pasiasty strój, czerwony rozwiany płaszcz i z maską na twarzy.

W głębi, na tle skrzydła pałacu, przedstawił grupę szlachty na karych koniach, dalej muzykantów na siwkach. Jeden z muzykantów dmie w trąbę, drugi – o ciemnym obliczu i w zawoju na głowie – uderza w bęben.

Zimowy, szary dzień rozjaśnia snop słonecznego światła, padający ukośnie spośród szaro-fioletowych chmur. Promienie słoneczne padają miejscowo na korpus pałacu, wydobywają detale rokokowej architektury i ślizgają się po złotych czaprakach koni. Pozostałe części pałacu, z ustawionym przed frontem namiotem, narożną wieżą oraz skrzydłem bocznym, spowija szarość zimowego dnia. Ubita warstwa śniegu na podjeździe pałacu naznaczona została szarymi smugami.

Obraz został namalowany z rozmachem i brawurą. Pulsujące, kładzione impastowo plamy barw wzmagają dynamizm sceny, sugerują wrażenia akustyczne. Duże wymiary płótna zdają się "wciągać" widzów do orszaku królowej Marysieńki.

Obraz zakupiony został do zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach w 1974 roku.

Józef Brandt (1841–1915) był wybitnym przedstawicielem nurtu batalistycznego w malarstwie polskim II połowy XIX wieku. W latach 1858–1860 studiował w Paryżu u Léona Cognieta, korzystał również z rad Juliusza Kossaka i Henryka Rodakowskiego. Od 1862 roku kontynuował naukę w Monachium, najpierw w pracowni Alexandra Strähubera, następnie w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych w klasie kompozycji Karla Piloty'ego. W 1863 roku pracował w prywatnym atelier wybitnego batalisty Franza Adama, uczęszczał również do pracowni malarstwa akwarelowego Teodora Horschelta, gdzie korzystał z kolekcji broni i rynsztunku wojskowego. Uznanie krytyki i powodzenie wśród niemieckich kolekcjonerów skłoniły Brandta do osiedlenia się w Monachium. W 1870 założył tam samodzielną pracownię. W latach 70. i 80. stał się przywódcą polskiej kolonii artystycznej w Monachium, nazywanej „szkołą monachijską". Jego widowiskowe, pełne życia obrazy spotykały się z dużym uznaniem, został m.in. mianowany członkiem Berlińskiej Akademii i honorowym profesorem i członkiem Akademii Bawarskiej. W 1881 otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu św. Michała, w 1898 został odznaczony bawarskim Orderem Maksymiliana, a w 1900 wybrany honorowym członkiem Akademii Sztuk Pięknych w Pradze.

Brandt malował tematy z rycerskiej przeszłości Rzeczypospolitej, Kozaków, Tatarów, lisowczyków i rycerstwo kresowe, osadzane w realiach wojen z XVII wieku, szukał inspiracji w literaturze historycznej. Tworzył sugestywne wrażenie bitewnego zgiełku, impetu oraz dynamiki ruchu koni i jeźdźców. Równolegle podejmował tematy myśliwskie, motywy z życia wsi, prowincjonalnych miasteczek oraz sentymentalne scenki rodzajowe, inspirowane dumkami ukraińskimi. Wątków do swoich obrazów często szukała w literaturze. Realizm jego płócien przepełniało bogactwo wyobraźni i romantyczna nuta. Od lat 90. rezygnował stopniowo z obserwacji natury, malował pospiesznie poszukiwane na rynku sceny z jarmarków, zaloty, przejazdy albo sprawdzone schematy potyczek, w których koncentrował się na brawurowej dynamice koni i ludzi.

Po zawarciu związku małżeńskiego z Heleną Pruszakową rodzina malarza spędzała letnie miesiące w majątku żony w Orońsku koło Radomia.

Szkic do Wyjazdu królowej Marysieńki z Wilanowa (1897) powstał około 1897 roku. Zastosowany tam schemat kompozycyjny został powtórzony w ostatecznym rozwiązaniu obrazu, artysta ochłodził jednakże planowaną pierwotnie złocistą paletę barw, miejscowo tylko malując efekty złota (końskie czapraki). Podobne rozwiązanie kompozycyjne przyjął również w szkicu do obrazu Kulig (ok. 1897), którego akcja osadzona została przed fasadą pałacu w Wilanowie (Galeria Miejska – Lenbachhaus w Monachium). Brandt podjął również pracę nad kolejnymi płótnami związanymi z królem Janem III Sobieskim i Marysieńką, których akcja rozgrywa się przed pałacem w Wilanowie. Należy do nich szkic do zaginionego obrazu Przyjazd króla (przed 1896), ukazujący orszak królewski, przybywający z impetem przed pałac.

Obraz Wyjazd z Wilanowa Jana III z Marysieńką powstał około 1897 roku (olej, płótno, 186 x 343 cm, własność Muzeum Narodowego w Warszawie, ekspozycja w Muzeum-Pałacu w Wilanowie). Przypomina on rozwiązanie obrazu kieleckiego, różni się jednakże kierunkiem podążania orszaku oraz sztafażem. Tym razem Brandt przedstawił w tle całe założenie pałacu, a wystawny orszak skierował niemal na wprost, podkreślając jego egzotykę. Sanie wiozące parę królewską ciągnięte są przez cztery kare konie w złotych czaprakach, prowadzone w każdej parze przez jeźdźca, drogę torują saniom ciemnoskórzy słudzy w turbanach na głowach, w górze unoszony jest biało-czerwony proporzec i sztandar ze złotym herbem Rzeczypospolitej. Zmierzch rozjaśniają niesione przez sługi światła, rzucające złote refleksy i tworzące magiczny, podniosły nastrój.

Przywołane tutaj szkice i obrazy mogą wynikać nie tylko z zainteresowania Brandta bataliami, scenami rodzajowymi z udziałem koni, czy kolejnymi rocznicami Odsieczy Wiednia. Jan III Sobieski (król Polski od 1674) zmarł w Wilanowie w 1696 roku, dlatego wydaje się, że podjęty przez artystę cykl szkiców i późniejszych obrazów może mieć charakter rocznicowy, upamiętniający postać króla i 200-lecie jego śmierci.

Józef Brandt malował już wcześniej obrazy związane z Janem III Sobieskim. W 1873 roku powstała Odsiecz Wiednia, zaprezentowana na Wystawie Powszechnej w Wiedniu, w rocznicę Odsieczy Wiedeńskiej (zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). Dzieło Brandta spotkało się z dużym uznaniem, a artysta został odznaczony Orderem Franciszka Józefa.

Opracowała: dr Anna Myślińska

Bibliografia:

1. J. Derwojed, Brandt Józef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. I, Wrocław 1971, s. 226-228.
2. A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Romantyzm–Historyzm–Realizm, Warszawa 1989.
3. W. Przybyszewski, Zagubione arcydzieło Józefa Brandta?, http://www.spotkania.pl/sources/pdf/2006-10-02.pdf (2006).
4. Najcenniejsze zabytki Muzeum Narodowego w Kielcach, red. A. Kwaśnik-Gliwińska, Kielce 2008.
5. Józef Brandt (1841-1915). Między Monachium i Orońskiem/ Between Munich and Orońsko, red. M. Bartosik, Orońsko 2015.